تبیین رویکردهای آستان قدس رضوی

در مقاطی آستان قدس به سرمایه فروشی روی آورده است؛ همانطور که دولت نفت فروشی میکند. به طور خاص زمینهای آستان قدس به نوعی در اختیار مردم قرار گرفته که آستان برای همیشه از اکثر منافع آن محروم شده است. به عنوان مثال گفته میشود 43 درصد از اراضی مشهد متعلق به آستان قدس است، اما واقعیت آن است که عمده این اراضی به مردم واگذار شده و آستان قدس عایدی چندانی از آنها ندارد. این سرمایه فروشی مولد وقف و مورد پسند عمده واقفان نیست، پدیده سرمایه فروشی عوارضی برای آستان قدس داشته است، یکی از مهمترین این عوارض این است که تصویر بیرونی بسیار پردرآمد و پر پول از آستان قدس در اذهان مردم شکل گرفته که با واقعیت فاصله زیادی دارد.
علت شکل گیری این تصور این است که درآمدهای بیزحمت ناشی از سرمایه فروشی حاصل شده و مثل نفت که کشور را به رفتار «بچه پولداری» دچار کرده، سرمایه فروشی هم آستان را به رفتاری مشابه دچار کرده است. ورود به مال سازی، ناشی از سرمایه فروشی است.

اما واقعیت این است که ابعاد فعالیتهای اقتصادی ما در قیاس سازمانهای دیگر بسیار کم است. سامانه شفافیت سازمان اقتصادی در منظر عمومی است و مردم میتوانند درآمد سازمان اقتصادی آستان را با درآمد سازمانهای مشابهی مثل شستا(شرکت سرمایه گذاری تأمین اجتماعی) مقایسه کنند. شرکت سرمایه گذاری تأمین اجتماعی نزدیک به 20 برابر سازمان اقتصادی آستان قدس رضوی است. برخی شرکتهای پتروشیمی و نفت و گاز هم به تنهایی 20 برابر بخش اقتصادی آستان قدس هستند. کافی است سایت 100 شرکت برتر کشور را مشاهده و اعداد و ارقام را با سامانه شفافیت آستان قدس مقایسه کنید و متوجه خواهید شد که ابعاد مالی آستان قدس آنطور که تصور میشود، نیست.
 

معاونت برنامه ریزی پیگیر چه رویکردهایی در آستان قدس است ؟
توسعه وجوه مردمی آستان قدس از اصلی ترین رویکردهای مورد تأکید تولیت است. آستان قدس نهادی است «از مردم»، «با مردم» و «برای مردم». «از مردم» بدین معنا که کل دارایی آستان قدس موقوفات و نذورات است که خاستگاه آنها مردم است. در حقیقت هر آنچه در آستان است زمانی توسط مردم وقف و یا نذر حضرت رضا (ع) شده است. «با مردم» بدین معنا که شیوه کار در بخشهای زیادی با مردم است. مثل خدام و خادمیارانی که در حرم خدمت میکنند؛ همگی از مردم هستند و به صورت افتخاری بخشی از وقتشان را صرف خدمت به مردم میکنند. «برای مردم» هم بدین معنا که مخاطب آستان قدس، مردم (زائران و مجاوران) هستند و این دستگاه در حال خدمت به مردم است. 
سیاست مردمی بودن به طور خلاصه دنبال این است که مشارکت مردم را در هر سه بخش ذکر شده افزایش دهد و یکی از اصلیترین زیربناهای آستان قدس برای تحقق اهداف خود است. 

 

جایگاه زائر در سیاست مردم محوری چیست و چگونه دنبال میشود؟
زائرمحوری یکی از مهمترین این سیاستهاست، یعنی اینکه ما باید رفتار، برنامه ریزی و عملکرد را طوری طراحی کنیم که در نهایت زائر زیارت باکیفیت و با سهولتی انجام دهد. زائر مخاطب اصلی ماست و اولویت دارترین کار در آستان قدس رضوی اداره حرم مطهر است؛ آستان قدس بر محور زیارت شکل گرفته و توسعه پیدا کرده و به همین جهت است که بیش از  40 درصد بودجه آستان قدس به طور مستقیم در حرم مطهر هزینه میشود و بخشهای حفظ و توسعه موقوفات، فرهنگی، کمک به محرومان و علمی در رتبههای بعدی قرار میگیرند. اگر این محاسبه را در مجموع هزینهها در نظر بگیریم عدد بیشتری خواهد شد. 
نمونه بعدی از زائرمحوری توسعه فضای فیزیکی حرم است. تلاش این بوده که تا حد ممکن فضاهای حرم در اختیار زائر قرار بگیرد، به همین دلیل برخی از معابر برای سهولت تردد بازگشایی شده و یا در حال احداث و بازگشایی است و بخشهای اداری غیرضرور به خارج از حرم مطهر منتقل شدهاند. 
تغییرات ماههای اخیر در مهمانسرای حضرت نظیر تمرکز بر خدمت به زائر و خدام و همچنین کاهش تنوع غذاها و توجه به افزایشِ کیفیت نیز معطوف به ارتقای خدمت به زائر است و این موجب شده کیفیت غذا بیشتر قابل مدیریت شود و از آنجا که ویژه زائران است تنوع غذا کم شده که آن هم به مدیریت هزینه و کیفیت کمک کرده است.
یکی دیگر از مصادیق زائر محوری ورود به عرصه هایی است که ابتدا مسئولیت آستان قدس نیست ولی به جهت اهتمام آستان قدس به مسئله زائر، موجب ورود آستان قدس به آن عرصه شده است. به عنوان مثال آنچه در بیرون حرم اتفاق میافتد مربوط به حوزه شهرداریهاست، اما با دستور تولیت محترم، آستان قدس اعلام آمادگی کرده است تا زمینهایی را در اختیار نهادهای مسئول برای احداث پارکینگ بگذارد تا موجبات رفاه حال زائر فراهم شود. یک نمونه دیگر که در ماه های اخیر آغاز شده، ساماندهی ساخت و سازها در حرم است؛ حرم مطهر محیطی زنده و با توجه به وسعت آن به طور طبیعی نیازمند تعمیرات است ولی ساخت وسازهای گسترده در حرم مطهر باید در مدت مشخص پایان پذیر و تا حد ممکن مزاحمتی برای زیارت نداشته باشد. با این چارچوب پروژه های عمرانی حرم مطهر اولویت بندی شده و مقرر است پروژه هایی که به نوعی برای زائر مزاحمت ایجاد میکند، در زمان کوتاهتری به سرانجام برسد.

در این نگاه زائرمحوری، مجاوران چه جایگاهی دارند؟
تعامل آستان قدس با مجاوران دارای دو شأن است. شأن اول زمانی است که مجاوران به حرم مشرف می‎شوند. در زیارت ما هر چه برای زائران غیرمشهدی انجام میدهیم برای مجاوران هم انجام میدهیم. 
فراتر از آن معتقدیم برنامه‎ریزی های حرم مطهر باید به سمتی برود که مرجعیت فرهنگی و اجتماعی حرم مطهر در مشهد برجسته تر از گذشته شود. تحقق این هدف مستلزم تعامل گسترده آستان قدس با مردم مشهد و مشارکت دادن گسترده تر مردم مشهد در اداره حرم مطهر است. به عنوان مثال باید بین فعالیتهای فرهنگی حرم مطهر و مجموعه های فرهنگی شهر مشهد نظیر مساجد و هیئتها، تعامل دو سویه برقرار شود به گونه ای که از یک سو آنها در اداره حرم مطهر به آستان قدس کمک نمایند و از سوی دیگر فعالیتهای آستان قدس منجر به تقویت و توسعه این مراکز فرهنگی شود. ما باید تا حد ممکن از تصدی گری فاصله گرفته و با مشارکت مردم و مجموعه های مردمی آستان را اداره کنیم. کاهش تصدی گری یکی از اصلی ترین سیاست های مورد تأکید تولیت است. قدمهای اولیه برای این کار در سال 1398 در برنامههای فرهنگی حرم مطهر برداشته شده است. 

 

یعنی نگاه گذشته که در خادمان افتخاری تجلی داشت تقویت میشود؟
بله. یکی از نقاط قوت تولیت فقید، بنا گذاشتن رویکرد خادمی و خدمت در حرم بوده است. استفاده از مردم در حرم و اداره حرم در زمان خودش یعنی در ابتدای انقلاب بلنداندیشانه محسوب میشود. زمانی که مرحوم آقای طبسی (ره) بنای توسعه خادمی و خادمیاری در حرم مطهر را گذاشته اند، هنوز اهمیت مردمی کردن امور در کشور به اندازه امروز مطرح نبود و این نشان از بلنداندیشی ایشان در این زمینه دارد. ما همه باید همین رویکرد تولیت فقید را ادامه بدهیم و از این توانمندی و هماهنگی که بین بدنه رسمی آستان و بدنه خادمی ایجاد شده و مبارک است، استفاده کنیم. 

 

پس چرا خادمیاران استانی کمرنگ شدند؟
همان طور که گفته شد توجه به توسعه خادم و خادمیاری در حرم یک رویکرد اصلی است، بنابراین اصل سیاست خادمیاری مورد شک و تردید نیست. خادمیاری در آغاز راه باید شروع میشد تا ابعاد آن به خوبی شناخته شود. پس از سه سال تجربه عملی و عینی اکنون ابعاد مسئله به خوبی شناخته شده است. مسئله این است که به دلایل مختلف به ویژه عدم آشنایی با حرم مطهر و شهر مشهد استفاده از خادمیاران غیرمشهدی دشوار است. بنابراین اول باید عرصه های خدمت جدید را متناسب با خادمیاران استانی دقیق کنیم یعنی خدماتی که توسط خادمیاران غیرمشهدی با حضور چند روز در سال در مشهد مقدس قابل انجام باشد، احصا شود. 
دوم اینکه بنای اولیه خادمیاری این بوده که خادمیاران در محل سکونت خود نیز خدمات تخصصی انجام دهند و با توجه به حجم متقاضیان، ساز و کارهای فراهم شده قبلی پاسخگو نیست، درنتیجه بنابراین شد که فعلاً ثبت نام جدیدی صورت نپذیرد و افراد ثبت نام شده سازماندهی شوند. 

 

آیا مشارکت مردم صرفاً با خادمیاری محقق میشود و چه الگوهای دیگری از مشارکت وجود دارد؟ 
یک شأن جدی اداره مردمی آستان قدس، توسعه وقف و نذر است. همان طور که عرض کردم هر آنچه آستان قدس رضوی دارد یا از موقوفات و یا از نذورات است. از سال 1394 به بعد سیاست آستان قدس، توسعه موقوفات و نذورات بوده و تلاش داریم زمینه هایی را فراهم کنیم تا افرادی بتوانند کار خیر خود را در مسیر خدمت به حضرت رضا (ع) قرار دهند. 
نخستین لازمه توسعه وقف و نذر اعتماد مردم است، یعنی مردم زمانی وقف و نذر میکنند که بدانند از موقوفات درست بهره برداری شده و نیت وقف آنها به خوبی اجرا میشود. یکی از جهات این اعتماد، شفافیت است که در سالهای اخیر مورد تأکید تولیتها بوده است. آیین نامه شفافیت تدوین شده و تولیت محترم هم بر اجرای آن تأکید دارند و کارگروهی را مسئول اجرای این آیین نامه کرده اند. 

 

آیا بر مصرف درست عواید موقوفه نظارتی وجود دارد؟
بله؛ بخش دیگری از توسعه وقف و نذر، اعتماد مردم به هزینه درست درآمدهاست. این هزینه درست دو بخش دارد. اولاً هزینه به اندازه، یعنی کالاها و خدمات نباید نسبت به عرف جامعه گرانتر تمام شود و جلو اسراف گرفته شود. بر این اساس در سال جاری برای نخستین بار بودجه آستان قدس را تا حد قابل توجهی عملیاتی کردیم و ما به ازای ریالی خدمات و محصولات را احصا و بودجه را براساس آن تنظیم کردیم.
بخش دیگری از منطقی سازی هزینه ها، توجه به کیفیت هزینه هاست. انتظار واقف و ناذر این است که محصول باکیفیت تولید شود. البته کیفیت یک مقوله مدیریتی است و نباید با اشرافیت و تجمل اشتباه شود. ما باید محصول باکیفیت ارائه دهیم اما نباید تجلی اشرافیت، اسراف و تجمل گرایی داشته باشد. کیفیت یعنی در هزینه مشخص بهترین کالا و خدمات را ارائه کردن. 

 

برای حفظ موقوفات چه تدابیری وجود دارد؟
یکی از جهات مهم در ارتقای اعتماد مردم، حفظ موقوفات است. در مقاطی آستان قدس به سرمایه فروشی روی آورده است؛ همانطور که دولت نفت فروشی میکند. به طور خاص زمینهای آستان قدس به نوعی در اختیار مردم قرار گرفته که آستان برای همیشه از اکثر منافع آن محروم شده است. 
به عنوان مثال گفته میشود 43 درصد از اراضی مشهد متعلق به آستان قدس است، اما واقعیت آن است که عمده این اراضی به مردم واگذار شده و آستان قدس عایدی چندانی از آنها ندارد. این سرمایه فروشی مولد وقف و مورد پسند عمده واقفان نیست، پدیده سرمایه فروشی عوارضی برای آستان قدس داشته است، یکی از مهمترین این عوارض این است که تصویر بیرونی بسیار پردرآمد و پر پول از آستان قدس در اذهان مردم شکل گرفته که با واقعیت فاصله زیادی دارد.
علت شکل گیری این تصور این است که درآمدهای بیزحمت ناشی از سرمایه فروشی حاصل شده و مثل نفت که کشور را به رفتار «بچه پولداری» دچار کرده، سرمایه فروشی هم آستان را به رفتاری مشابه دچار کرده است. ورود به مال سازی، ناشی از سرمایه فروشی است.
اما واقعیت این است که ابعاد فعالیتهای اقتصادی ما در قیاس سازمانهای دیگر بسیار کم است. سامانه شفافیت سازمان اقتصادی در منظر عمومی است و مردم میتوانند درآمد سازمان اقتصادی آستان را با درآمد سازمانهای مشابهی مثل شستا(شرکت سرمایه گذاری تأمین اجتماعی) مقایسه کنند. شرکت سرمایه گذاری تأمین اجتماعی نزدیک به 20 برابر سازمان اقتصادی آستان قدس رضوی است. برخی شرکتهای پتروشیمی و نفت و گاز هم به تنهایی 20 برابر بخش اقتصادی آستان قدس هستند. کافی است سایت 100 شرکت برتر کشور را مشاهده و اعداد و ارقام را با سامانه شفافیت آستان قدس مقایسه کنید و متوجه خواهید شد که ابعاد مالی آستان قدس آنطور که تصور میشود، نیست.
سیاست تولیت های جدید، هم آیت الله رئیسی و هم حجت الاسلام و المسلمین مروی، فاصله گرفتن از این روش و اتخاذ روشهایی است که منافع مردم و آستان را توأمان مد نظر داشته باشد. به طور خاص باید زمین های آستان قدس به گونه ای بهره برداری شود که هم برای نیت واقفان درآمد پایدار داشته باشد و هم گره ای از مشکلات مردم به ویژه اقشار پایین دست باز نماید. سیاستها به گونهای تنظیم خواهد شد که اقشار متوسط و متوسط به پایین با سهولت بیشتری از زمینهای آستان قدس بهرهمند شوند. بهویژه اینکه رها بودن زمینه ای آستان پدیده مطلوبی نیست و اینها میتواند در خدمت شهر و مردم قرار گیرد. مهم این است فرمولی پیدا کنیم که به شیوه مطلوب واگذاری اتفاق بیفتد. در حال حاضر روی طراحی این چارچوب اقدامات مناسبی صورت گرفته است که دو سیاست «عدم سرمایه فروشی در آستان» و «حفظ درآمد پایدار» در حال پیگیری است. 

 

موضوع کاهش غذای حضرت چرا اتفاق افتاده است؟
غذای مهمانسرای حضرت در سال 98 به اندازه مصوب در بودجه سال 97 (یعنی معادل 3 میلیون غذا) در نظر گرفته شده است، بنابراین ما نسبت به آنچه در سالهای قبل مصوب شده، کاهشی نداریم. دو اتفاق رخ داده که تلقی کاهش غذای مهمانسرا وجود دارد. اول اینکه 10 درصد از این غذا که در ماه مبارک به سفرههای افطاری اختصاص داشت، که هزینه های آن برای سیل زدگان هزینه شد و عمدتاً مورد استقبال مردم هم قرار گرفت. در کمک به سیلزدگان هم اولویت آستان قدس اشتغال است که هماکنون کارهای مقدماتی شروع شده، چرا که اشتغال ضروریترین نیاز بلندمدت سیلزدگان است؟ اتفاق دوم این است که در سال 97 به دلیل برخی شرایط مقداری بیش از بودجه غذا توزیع شده است که امسال مقرر شده مقدار مصوب عمل شود و بودجه به طور کامل رعایت شود.