دوازده سال گفتمان سازی برای شکستن مرزهای دانش
حرکت علمی و فناوری کشور، علاوه بر ارزش ذاتی، از باب تأثیر آن بر اقتصاد نیز یکی از اولویتهای مهم کشور است. امروزه محصولات دانشبنیان از ارزش بالای اقتصادی برخوردار است. نقش فناوری در رشد اقتصادی دنیا از ۵۵ درصد در سال ۱۹۸۰ به ۸۵ درصد در سال ۲۰۲۰ خواهد رسید و ۲۰ درصد از این نقش را فناوری‌‌های برتر و شرکتهای دانشبنیان بازی خواهد کرد. حتی پیش‌‌بینی میشود این مقدار در سال ۲۰۳۰ به ۷۸ درصد افزایش یابد. علاوه بر این، صادرات محصولات دارای فناوری بالا در جهان طی سالهای گذشته به طور مستمر ۱۰ درصد رشد داشته و افزایش این مقدار نیز قابل پیش‌‌بینی است.
بنابراین فناوری رابطهی مستقیمی با اقتصاد خواهد داشت و از این حیث نیز برای کشور مهم خواهد بود. شناختن گام‌های طی‌‌شده در سالهای گذشته و به‌‌ویژه نقش رهبری و هدایت‌گری ایشان در این زمینه، کمک‌کننده‌‌ی تداوم حرکت علمی کشور خواهد بود. ما در این یادداشت به این مهم پرداخته‌‌ایم.
۱. طرح گفتمان جنبش نرمافزاری
کلید آغاز حرکت علمی کشور را می‌توان سخنرانی رهبر انقلاب اسلامی در سال ۱۳۷۹ در دانشگاه امیرکبیر و طرح مسألهی جنبش نرمافزاری دانست. ایشان در آن دیدار برای نخستین بار مسألهی مطالبه‌‌ی جنبش نرمافزاری از دانشگاهیان و نیز مؤلفه‌های کلیدی آن را برشمردند. از نظر ایشان، دانشگاه باید بتواند جنبش نرمافزاری همه‌جانبه و عمیقی را شکل دهد تا کسانى که اهل کار و تلاش هستند، با پیشنهادها و با قالب‌ها و نوآوری‌های علمىِ خودى بتوانند بناى حقیقى یک جامعه‌‌ی آباد و عادلانه‌‌ی مبتنى بر تفکرات و ارزش‌های اسلامى را بالا ببرند.
ایشان در تداوم حفظ و تقویت این گفتمان در سال ۱۳۸۱ ضمن پاسخ به نامه‌‌ی فضلای حوزه‌‌ی علمیه‌ی قم، اداشدن سهم آزادی، اخلاق و منطق در کنار یکدیگر را لازمه‌‌ی آغاز روند خلاقیت علمی و تفکر بالنده‌‌ی دینی و کلید جنبش نرمافزاری تولید علم دینی و علمی در کشور دانستند و ایجاد کرسی‌های نظریه‌پردازی را به عنوان پیشنهادی تکمیلی در گفتمان جنبش نرمافزاری مطالبه نمودند.
در گام بعدی و در سال ۸۲، با توجه به نقش مهم دستگاههای اجرایی کشور، رهبر انقلاب بر مسألهی گنجاندن تولید علم در سازوکارها و برنامه‌‌ها و جدی‌‌شدن این موضوع در همهی عرصه‌های انسانی و طبیعی و همچنین اتصال علم و صنعت تأکید کردند. در همین سال و در دیدار دانشجویان، ایشان زنده‌‌بودن تولید علم و جنبش نرمافزاری در دانشگاهها را خوب توصیف کردند و نهادینه‌‌شدن فرهنگ تولید علم، جنبش نرمافزاری و خط‌‌شکنی در جبهه‌‌ی علم‌‌آفرینی در دانشگاهها را یک ضرورت دانستند. به نظر ایشان: اگر فرهنگ دانشگاه چنین شود، موجی از انسان‌های مجاهد و خسته‌‌نشو این حرکت را آغاز و ادامه خواهند داد و دیگر دربارهی به نتیجه رسیدن آن نگرانی جدی وجود نخواهد داشت.
دیدار رهبر انقلاب با دانشجویان در دانشگاه امیر کبیر که در آن برای اولین بار بحث «جنبش نرمافزاری» از سوی ایشان مطرح شد.
حلقه‌‌ی دیگر مطالبات رهبری ذیل جنبش نرمافزاری، شکستن مرزهای دانش و توجه به فناوری است. ایشان در سال ۸۳ و در دیدار جوانان استان همدان، شکستن مرزهای دانش و عبور از آن را انتظار خود از جوانان مطرح کردند و بر هدایت تلاش‌های علمی به سمت فناوری تأکید فرمودند.
۲. مرجعیت علمی
مرجعیت علمی مهم‌ترین هدفی است که رهبر انقلاب برای پیشرفت علمی کشور و شکل‌گیری جنبش نرمافزاری تعیین کردهاند. یکی از زمینه‌های تحقق مرجعیت علمی در نظر ایشان، استعداد بالای ملت ایران و دیگری اعتمادبه‌نفس ملی است که به برکت انقلاب اسلامی در این کشور ایجاد شده است.۱
از اقدامات مهم و تعیین‌‌کننده‌‌ی رهبر انقلاب در راستای مرجعیت علمی، پیشنهاد تأسیس یک مرکز ISI اسلامی است.۲ ایشان پیشرفته‌‌بودن ایران اسلامی را پشتوانه‌‌ی این اقدام و هدف از آن را ایجاد یک مرکز معتبر و متعلق به جهان اسلام دانستند و آن را نافی تعامل با ISI نمی‌‌دانند.
رهبر انقلاب: باید صددرصد کار علمى، تلاش علمى، تهیه‌ى مقاله‌ى علمى ناظر باشد به نیازهاى شما. شما با I.S.I هم بر این اساس همکارى کنید. آنجائى که مقاله‌ى مورد قبول I.S.I چیزى است که شما میتوانید در کشور از آن استفاده کنید، آن را دنبال کنید. ما معیار اساسى در دست داریم؛ معیار ما این است که کشور ما صدها خلل و مشکل و خلأ دارد، میخواهیم اینها را پر کنیم. (۹۱/۷/۱۲)
همچنین در ترسیم مختصات شکل‌گیری مرجعیت علمی، ایشان دو محور را ذکر کردهاند؛ اول این‌که ایرانیان در صدر نام‌آوران عرصهی فناوری و علم در دنیا باشند.۳ دیگر این‌که اگر کسی خواست به آخرین دستاوردهای علمی دست پیدا کند، ناچار به یادگیری زبان فارسی باشد.۴ در اندیشهی رهبر انقلاب اسلامی شناختن ظرفیت بالای کشور، همت و تلاش بالا و گم‌‌نکردن راه از اصلی‌ترین عوامل تحقق مرجعیت علمی است.۵ایشان اثر مهم مرجعیت علمی را احساس افتخار و عزت در بین مسلمانان و شکل‌گیری نمادی از کارآمدی اسلام بیان کردهاند.۶
رهبر انقلاب همچنین در دیدار با دانشجویان و اساتید دانشگاه علم و صنعت در سال ۱۳۸۷ تحقق مرجعیت علمی را یکی از اهداف نقشهی جامع علمی کشور دانستند و آن را در افق چهل یا پنجاه‌‌ساله دست‌یافتنی عنوان کردند.
۳. نقشهی جامع علمی
نقشهی جامع علمی را می‌توان اصلی‌ترین حلقه‌‌ی هدایت‌ها و نهادسازی‌های رهبری در شکل‌دهی جنبش نرمافزاری و تحقق مرجعیت علمی برشمرد. رهبر انقلاب اسلامی اولین بار در جمع رؤسای دانشگاهها در سال ۱۳۸۵ ضرورت تدوین نقشهی جامع علمی را تبیین نمودند. ایشان هدف از تدوین نقشهی جامع علمی کشور را تعریف دقیق گام‌های لازم برای رسیدن به چشم‌انداز بیست‌ساله تعریف کردند. از نظر ایشان نقشهی جامع باید گام‌های لازم برای تحقق چشم‌انداز را معلوم و طبق راهبردهاى عملیاتى و برنامه‌ریزی‌های زمان‌دار و منظم، مثل یک پازل، به‌‌تدریج پُر و کامل کند.
در نظر ایشان تعیین اولویتهای علمی و فناوری کشور یک انتظار عمده از نقشهی جامع علمی است تا پیشرفت علمی کشور شکلی کاریکاتوری پیدا نکند و اجزای آن به شکل متناسب با یکدیگر رشد کند.۷ از دیگر مأموریت‌های نقشهی جامع علمی کشور که مورد تأکید رهبری است، توجه و برنامهریزی برای کاربردی کردن علوم و توجه به زنجیرهی علم تا بازار است. ایشان تأکید می‌کنند که ما باید علممان را به ثروت ملی تبدیل کنیم و در این راستا زنجیرهی علم تا فناوری را تکمیل و یک خط تولید واقعی ایجاد نماییم تا علم از همهی جهات به اهدافش برسد.۸همچنین تعیین تعداد دانشجویان، جایگاه علوم، جنسیت دانشجویان و نحوه‌‌ی تناسب با مناطق کشور، از دیگر انتظاراتی است که رهبر انقلاب از نقشهی جامع علمی کشور مطرح نموده‌اند.
در اندیشهی رهبری، نخبگان سرمایههای معنوی کشور هستند و از این حیث فی‌نفسه دارای ارزش هستند. علاوه بر این، نخبگان یک جامعه مدیریت تحول در جامعه را بر عهده دارند و بار مهمی از پیشرفت علمی کشور بر دوش این قشر است.
تأکید دیگر رهبر انقلاب اسلامی دربارهی نقشهی جامع علمی، اجرایی‌‌سازی آن به روش درست و برنامه‌ریزی‌‌شده است. ایشان ایجاد نظام مهندسى نقشه، تبدیل آن به صدها پروژه‌ى علمى و سپردن این پروژه‌ها به پیمانکاران امین، ایجاد شبکه‌ى نظارت بر این پیشرفت علمى، حسن اجرا، و درگیرکردن استادان، دانشجویان و محققان را گام‌های بعدی نقشه برشمردند.۹ از نظر ایشان، نقشه باید به گونه‌‌ای برنامهریزی شود که همهی اقشار علمی کشور و از جمله تک‌تک دانشجویان و مراکز علمی و اساتید بتوانند نقش خود را در اجرای آن پیدا کنند. ایشان در این دیدار، تحقق مرجعیت علمی را هدف نهایی این تلاش‌ها می‌دانند.
یکی دیگر از نقاط عطف در نقشهی جامع علمی، تشویق و تقدیر رهبری از مشارکت جوانان در تصمیم‌‌سازی کلان و به‌‌ویژه در نقشهی جامع علمی کشور است. در سال ۱۳۸۹ ایشان در واکنش به تلاش جوانان برای تهیهی نقشهی جامع علمی متفاوت، اصل این حرکت را نشانه‌‌ی خودباوری نسل جوان مؤمن و از سرمایههای مهم کشور دانستند.
رهبر انقلاب در تکمیل تعریف نقشهی جامع و انتظارات از آن، تکمیل نظام ملی نوآوری را ذکر کردند.۱۰ همچنین ایشان تکمیل و اجرایی‌‌سازی نقشهی جامع علمی را به عنوان یکی از سیاست‌های کلی کشور در برنامه‌‌ی پنج‌ساله‌‌ی پنجم مورد تأکید قرار دادند.
۴. اقتصاد دانشبنیان، تجاریسازی و رابطهی صنعت و دانشگاه
هم‌تراز با اهمیت علم و فناوری در اندیشهی رهبر انقلاب اسلامی، تولید دانشبنیان هم در سالهای اخیر توسط ایشان به یک گفتمان مهم و کلیدی تبدیل شده است.
در سال ۱۳۸۷ و در دیدار با نخبگان، ایشان یکی از افق‌‌های اقتصاد دانشبنیان را قطع وابستگی به نفت خواندند و در این باره فرمودند: «آن روزى که ما بتوانیم درآمد کشور را از راه دانشمان به دست بیاوریم و درِ چاه‌هاى نفت را پلمب کنیم، آن روز براى ما روز خوبى است.»۱۱
در همین راستا و در سال ۱۳۸۹ ایشان در دیدار با کارگران، رمز سربلندی کشور در عرصهی مادی را دو عنصر علم و تولید برشمردند و بر اهمیت تولید دانشبنیان تأکید و علم را به عنوان پایه‌‌ی تولید و پیشرفت مادی مطرح کردند. در اندیشهی ایشان، اقتصاد متکی به دانش هم به شکوفایی اقتصاد کشور منتهی خواهد شد، هم به کشور قدرت اقتصادی خواهد داد و هم قدرت فرهنگی و سیاسی، چرا که در اثر اداره‌‌ی کشور از طریق اقتصاد متکی به دانش و همچنین خدمت‌‌رسانی به دیگر ملل، ملت ایران احساس هویت و شخصیت خواهد کرد.۱۲ ایشان با ذکر دو نمونه‌ی موفق انرژی هسته‌ای و پژوهشکده‌‌ی رویان، اهتمام به تربیت نیرو در صنایع دانشبنیان را یک پایه‌‌ی مهم ذکر کردهاند.۱۳ تشکیل شرکتهای علمی و فناوری در کشور و حمایت از آن‌ها، تأکید دیگر ایشان برای رشد صنایع دانشبنیان در کشور بوده است.۱۴ ایشان مکرراً صنایع دانشبنیان را یکی از مؤثرترین مؤلفه‌ها و بهترین مظاهر اقتصاد مقاومتی برشمرده‌‌اند.۱۵
در ذیل این مفهوم، رابطهی صنعت و دانشگاه مسألهی دیگری است که در ده سال گذشته مکرراً رهبری پیگیری کردهاند. ایشان در سال ۱۳۸۰ و در دیدار با اعضای هیأت دولت بر اتصال صنعت با دانشگاه تأکید کردند و تحقق این امر را موجب رشد صنعت از یک‌‌سو و شدت‌‌یافتن جریان علمی کشور از سوی دیگر دانستند. در سال ۸۱ و در دیدار با اساتید، ایشان بر برقرار این ارتباط به صورت سازمانی و با سازوکار مشخص تأکید کردند. همچنین ایشان در این دیدار، مسألهی کشور را فراتر از ارتباط صنعت با دانشگاه دانسته و ارتباط دستگاههای اداری و دولتی با دانشگاهها را نیز ضروری دانستند. در دیدار سال ۱۳۸۳ اعضای هیأت دولت نیز ایشان استمرار حرکت‌های انجام‌شده در زمینهی ارتباط صنعت با دانشگاه خواستار شدند و این موضوع را جزء اولویتهای کشور دانستند. ایشان همچنین لازمه‌‌ی عقب‌‌نماندن صنعت از رقابت جهانی را پیشرفت علمی و نوآوری دانستند که زمینهی آن در دانشگاهها فراهم است.۱۶ لذا در این نگرش، رابطهی صنعت و دانشگاه به توانمندی رقابت صنعت کشور در بازار نیز کمک خواهد کرد.
اهمیت مسألهی ارتباط صنعت و دانشگاه در اندیشهی ایشان تا آن‌جا است که این موضوع را به عنوان یکی از سیاست‌های کلی برنامه‌‌ی پنجم توسعه ابلاغ کردهاند.۱۷ ایشان همچنین در بیاناتشان علم و در ذیل آن، رابطهی صنعت و دانشگاه را یکی از پایه‌های اصلی امنیت ملی کشور ذکر کردهاند.۱۸
توجه به مسألهی تجاریسازی و تکمیل زنجیرهی ایده تا بازار، از دیگر مواردی بوده که رهبر انقلاب اسلامی در سالهای اخیر مطرح و به جزئی از گفتمان علم و فناوری تبدیل شده است. ایشان در سال ۱۳۸۹ و در دیدار با نخبگان جوان، مسألهی شکل‌گیری چرخه‌‌ی کامل علمی در کشور را یک نیاز مهم دانستند و با مهم خواندن مسألهی تجاریسازی و تولید ثروت از علم، توجه به این مهم از ابتدای تعریف پروژه‌های علمی را خواستار شدند. همچنین ایشان افق تأمین ۲۰ درصد از درآمد کشور از صنایع دانشبنیان را به عنوان یک هدف مطرح ساختند. پس از آن، ایشان در دیدار نوروزی سال ۹۰ در حرم مطهر رضوی، مجدداً این موضوع را مهم و جزئی از همت مضاعف و کار مضاعف برای تکمیل زنجیرهی علم تا بازار خواندند.
۵. تشکیل معاونت علمی و فناوری
همان طور که ذکر شد، علاوه بر اهمیت رابطهی صنعت و دانشگاه، ایشان همواره بر شکل‌گیری سازمانی و با سازوکار این مهم تأکید داشته‌اند.۱۹ از این رو طرح ایده و حمایت از تشکیل معاونت علمی و فناوری ریاست‌جمهوری را می‌توان اصلی‌ترین اقدام رهبری در این زمینه برشمرد. ایشان این مطلب را در سال ۱۳۸۰ در دیدار با هیأت دولت طرح و از دولت وقت خواستند در کنارهای کارهای معمول وزارتخانه‌ها، به منظور سامان‌دادن ارتباط صنعت با دانشگاه مجموعه‌ای در ذیل ریاست‌جمهوری تشکیل دهند.۲۰ این نهاد در انتهای سال ۱۳۸۵ با نام معاونت علمی و فناوری ریاست‌جمهوری تشکیل شد. ایشان در سال بعد و در دیدار دانشجویان دانشگاه فردوسی مشهد، این معاونت را از برکات دولت خواندند و تشکیل آن را مبارک دانستند و بر قابلیت انجام کارهای اساسی این نهاد در کشور تأکید نمودند.۲۱ در همین سال، ایشان موضوع حمایت از سرمایه‌گذاری و مشارکت در تجاریسازی ایده‌ها را در سیاست‌های کلی اشتغال کشور ابلاغ کردند.۲۲
علاوه بر این، ایشان در دیدار اخیر با هیأت دولت یازدهم، ضمن تأکید بر ضرورت تداوم حرکت پُرشتاب علمی، به نقش ویژه‌ی وزارتخانه‌های صنعتی در توسعه‌ی فناوری اشاره و تکمیل زنجیرهی علم و فناوری و همچنین حمایت از شرکتهای دانشبنیان را دو اولویت اصلی مسائل علمی کشور ذکر کردند.
۶. توجه به نخبگان و تشکیل بنیاد ملی نخبگان
توجه به شناسایی، پرورش و استفاده‌ی بهینه از نخبگان و استعدادهای برتر، مسألهی دیگری است که در شکل‌گیری و تقویت جریان علمی کشور در دهه‌ی گذشته از سوی رهبر انقلاب اسلامی هدایت و رهبری شده است. در این بخش، رهبری اصل توجه به این قشر مهم را مد نظر قرار داده و در ده سال گذشته به طور مستمر و سالانه دیدارهای مجزایی با استعدادهای برتر جوان داشته‌اند. ایشان خود دربارهی این دیدارها فرموده‌اند که دیداری از این قبیل که با جوان‌های بااستعداد و پُرشور دارم، برای من یک روز عید محسوب میشود. علت هم این است که آینده‌ی کشور ما و هر کشوری به جوانان آن بستگی دارد.۲۳
توجه به مسألهی تجاریسازی و تکمیل زنجیرهی ایده تا بازار، از دیگر مواردی بوده که رهبر انقلاب اسلامی در سالهای اخیر مطرح و به جزئی از گفتمان علم و فناوری تبدیل شده است. همچنین ایشان افق تأمین ۲۰ درصد از درآمد کشور از صنایع دانشبنیان را به عنوان یک هدف مطرح ساختند.
در اندیشهی رهبری، نخبگان سرمایههای معنوی کشور هستند و از این حیث فی‌نفسه دارای ارزش هستند.۲۴ علاوه بر این، نخبگان یک جامعه مدیریت تحول در جامعه را بر عهده دارند و بار مهمی از پیشرفت علمی کشور بر دوش این قشر است.۲۵در نظر ایشان، این موضوع زمانی از اهمیت دوچندان برخوردار میشود که کشور ایران از حیث استعداد از سطح متوسط دنیا بالاتر است.۲۶
علاوه بر این، ایشان در سالهای ابتدایی آغاز رشد علمی کشور بر تشکیل بنیاد ملی نخبگان به منظور رسیدگی به مسائل این قشر تأکید داشتند. این مطلب در دیدار ایشان با نخبگان در سال ۱۳۸۳ مطرح و ایشان نگاه کلی به نخبه‌پروری در جامعه، شناسایی استعدادها، پرورش آن‌ها، هدایت آن‌ها به سمت فعالیت‌های لازم و مناسب، توجه به نخبگان، رسیدگی به مشکلاتشان و نگاه به پیشنهاد‌های این قشر را از جمله مهم‌ترین وظایف این بنیاد مطرح می‌کنند.
از دیگر اقدامات کلیدی رهبری در موضوع نخبگان، اهتمام به تدوین سند ملی نخبگان و تهیهی نقشهی راه کشور در این زمینه است. ایشان فقدان این سند را علت وجود مشکلات دانستند و کارکرد مهم آن را درست دنبال شدن مسیر نخبه‌پروری از شناسایی استعداد، پرورش آن و نهایتاً ثمردهی نخبه برشمردند.۲۷ همچنین در سال بعد، ایشان ضمن ابراز خرسندی از کیفیت سند تدوین‌شده، بر تصویب سریع و همکاری و هم‌افزایی همهی دستگاه‌ها در اجرای آن تأکید فرمودند. ایشان در این دیدار نیز اجرای صحیح سند ملی نخبگان را برطرف‌کننده‌ی سئوالات و ابهامات در این زمینه برشمردند.۲۸
علاوه بر این، رهبر معظم انقلاب به منظور استفاده‌ی بهینه از نخبگان، پیشنهاد تشکیل پژوهشگاه‌های دانشگاهی را مطرح کردند که در آن با قرارگرفتن امکانات کافی در اختیار نخبگان، به سمت علاقه‌ی جدی آنان که همان پژوهش است، هدایت شوند. به نظر ایشان اصلی‌ترین عاملی که نخبه را راضی و قانع خواهد کرد، قرارگرفتن فرصت کار و پژوهش در اختیار او است.
پی‌نوشت‌ها:
１. بیانات در دیدار با نخبگان استان کرمان، ۸۴/۲/۱۴
２. . بیانات در دیدار جمعی از رؤسای دانشگاهها، ۸۳/۱۰/۱۷
３. . همان
４. . ۸۴/۲/۱۴، ۸۶/۶/۱۲، ۸۵/۸/۱۸
５. . بیانات در دیدار با دانشگاهیان سمنان، ۸۵/۸/۱۸
６. . بیانات در دیدار با کارآفرینان، ۸۹/۶/۱۶
７. . بیانات در دیدار نخبگان جوان، ۸۶/۶/۱۲
８. . همان
９. دیدار اساتید و دانشجویان در دانشگاه علم و صنعت، ۸۷/۹/۲۴
１０. . بیانات در دیدار اساتید دانشگاهها، ۹۱/۵/۲۲
１１. دیدار نخبگان دانشگاهی، ۸۷/۶/۵
１２. بیانات در دیدار جمعی از پژوهشگران و مسئولان شرکتهای دانشبنیان، ۹۱/۵/۸
１３. بیانات در دیدار جمعی از کارآفرینان سراسر کشور، ۸۹/۶/۱۶
１４. بیانات در دیدار نخبگان جوان، ۸۹/۷/۱۴
１５. بیانات در دیدار جمعی از پژوهشگران و مسئولان شرکتهای دانشبنیان، ۹۱/۵/۸
１６. بیانات در دیدار جمعى از نخبگان و برگزیدگان علمى، ۹۰/۷/۱۳
１７. ابلاغ سیاست‌های کلی برنامه پنجم توسعه توسط رهبر معظم انقلاب، ۸۷/۱۰/۲۱
１８. بیانات در دیدار دانشجویان و نخبگان علمی، ۸۸/۶/۴
１９. بیانات در دیدار جمعی از اساتید دانشگاهها، ۸۱/۸/۲۲
２０. ۸۰/۶/۵، ۸۵/۶/۶
２１. بیانات در دیدار اساتید دانشگاه‌هاى استان خراسان در دانشگاه فردوسى،۸۶/۲/۲۵
２２. ابلاغ سیاست‌های کلی اشتغال، ۹۰/۴/۲۸
２３. بیانات در دیدار جمعی از مخترعان جوان،۸۴/۱/۳۰
２４. بیانات در دیدار جمعی از نخبگان استان کرمان، ۸۴/۲/۱۴
２５. بیانات در دیدار دانشگاهیان سمنان، ۸۵/۸/۱۸
２６. ۷۸/۷/۱۹، ۸۴/۷/۲۱، ۸۶/۶/۱۲، ۸۷/۶/۵، ۸۷/۹/۲۴
２７. بیانات در دیدار جمعى از نخبگان و برگزیدگان علمى، ۹۰/۷/۱۳
２８. بیانات در دیدار شرکت‌کنندگان در ششمین همایش ملی نخبگان جوان، ۹۱/۷/۱۲
این مطلب در سایت حضرت آیت الله خامنه ای مقام معظم رهبری
